डॉ. बाबासाहेब पांडुरंग आढाव (१ जून, १९३० – ८ डिसेंबर, २०२५) — महाराष्ट्राला ‘बाबा आढाव’ या प्रेमळ नावाने परिचित — हे केवळ व्यक्तिमत्त्व नव्हते, तर सामाजिक जाणिवेचे, संघर्षशील विवेकाचे आणि माणुसकीच्या मूल्यांचे चालते-बोलते प्रतीक होते. महाराष्ट्राच्या सामाजिक व श्रमिक चळवळीच्या इतिहासात त्यांचे नाव आदराने, कृतज्ञतेने आणि प्रेरणेने घेतले जाते. ज्येष्ठ समाजसेवक म्हणून त्यांची ओळख असली, तरी महात्मा फुले, राजर्षी शाहू महाराज आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या सत्यशोधक-समतावादी परंपरेचे ते निष्ठावंत वारसदार होते. आयुष्यभर त्यांनी समतेचा, न्यायाचा आणि विवेकाचा दीप अखंड प्रज्वलित ठेवत समाजप्रबोधनाची साधना केली.
महाराष्ट्राच्या मातीत जन्मलेल्या बाबा आढाव यांचे बालपण साधेपणा, श्रम आणि संघर्षाच्या वातावरणात घडले. लहानपणी गावातील सार्वजनिक विहिरीवर पाणी भरताना काहींना रोखले जात असल्याचे दृश्य त्यांच्या बालमनावर खोलवर कोरले गेले. त्या क्षणी त्यांनी प्रथमच अन्याय अनुभवला आणि माणसामाणसातील भेदाची जखम जवळून पाहिली. बालवयातच विषमता आणि अन्याय त्यांच्या संवेदनशील मनाला अस्वस्थ करू लागले. काही दस्तऐवजांमध्ये जन्मवर्षाबाबत मतभेद असले तरी, त्यांच्या जीवनकार्याचा सामाजिक ठसा इतिहासात ठळकपणे कोरला गेला आहे.
आयुर्वेद वैद्यकशास्त्राची पदवी घेतलेला हा संवेदनशील वैद्य समाजाकडे पाहू लागला. ग्रामीण रुग्णालयातील प्रत्यक्ष अनुभवातून त्यांना जाणवले की औषधांपेक्षा जास्त गरज आहे सामाजिक आजारांवर इलाज करण्याची. ते ठामपणे म्हणत, “आजारी शरीरावर औषध चालतं; पण आजारी समाजावर विचार आणि संघर्षच इलाज ठरतो.” वैद्यकीय ज्ञानासोबत सामाजिक जाणीव जोडून त्यांनी आपले आयुष्य केवळ दवाखान्यापुरते मर्यादित न ठेवता सामाजिक परिवर्तनाच्या लढ्यात वाहून घेतले. वैयक्तिक प्रतिष्ठा, आर्थिक सुरक्षितता किंवा प्रसिद्धीपेक्षा समाजहिताला त्यांनी नेहमीच अग्रक्रम दिला.
असंघटित आणि वंचित कष्टकरी — हमाल, रिक्षाचालक, बांधकाम मजूर आणि रोजंदारीवर जगणारे कामगार — यांच्या जीवनाचा त्यांनी बारकाईने अभ्यास केला. या श्रमिकांचे दुःख केवळ दारिद्र्याचे नसून, असुरक्षिततेचे, अपमानाचे आणि हक्कांपासून वंचित राहण्याचे आहे, हे त्यांनी स्पष्टपणे ओळखले. किमान वेतन, निश्चित कामाचे तास, अपघात संरक्षण, सामाजिक सुरक्षा आणि सन्माननीय वागणूक यासाठी त्यांनी सातत्याने संघर्ष केला. “श्रम करणारा माणूस जर माणूस म्हणून दिसत नसेल, तर समाजाची नजरच आजारी आहे,” असे निर्भीडपणे सांगत त्यांनी आयुष्यभर श्रमिकांच्या बाजूने उभे राहण्याची भूमिका घेतली.
‘हमाल पंचायत’ ही बाबा आढाव यांच्या जीवनकार्याची ऐतिहासिक देणगी ठरली. पुण्यासह महाराष्ट्रभरातील हमालांना संघटित करून त्यांनी त्यांच्या श्रमाला आवाज दिला, घामाला हक्काची भाषा दिली आणि अस्तित्वाला ओळख दिली. या संघर्षात प्रशासनाचा विरोध, ठेकेदारशाहीचा दबाव आणि प्रसंगी अटक-कारवाईचा सामना करावा लागला; तरीही त्यांनी अहिंसक, संवादाधिष्ठित आणि लोकशाही मार्ग कधीच सोडला नाही. “संघटित माणूस कधीच कमजोर नसतो,” हा त्यांचा विश्वास प्रत्यक्ष कृतीतून समाजासमोर उभा राहिला. त्यांच्या कार्यातून अनेक तरुण कार्यकर्ते घडले, जे पुढे सामाजिक चळवळीचे नेतृत्व करू लागले.
त्यांचा लढा केवळ आर्थिक न्यायापुरता मर्यादित नव्हता. जातीय भेदभावाविरुद्ध उभारलेली ‘एक गाव, एक पाणवठा’ ही चळवळ सामाजिक समतेच्या इतिहासातील क्रांतीकारी पर्व ठरली. पाण्यासारख्या मूलभूत गरजेवरही जात ठरवली जाते, ही अमानुष वास्तवता त्यांनी निर्भीडपणे मांडली. “पाणी वेगळं असू शकत नाही, कारण तहान सगळ्यांची सारखीच असते,” हा त्यांचा संदेश माणुसकीच्या केंद्रस्थानी नेणारा ठरला. संविधान, समानता आणि लोकशाही मूल्यांवर दृढ विश्वास ठेवून त्यांनी समतेचा संघर्ष अधिक व्यापक केला.
बाबा आढाव यांचे लेखनही त्यांच्या कार्याइतकेच प्रभावी होते. ‘एक गाव, एक पाणवठा’, ‘सत्यशोधनाची वाटचाल’ आणि ‘सुंबरान’ या साहित्यकृतींमधून त्यांनी अनुभवांना शब्द दिले आणि संघर्षांना वैचारिक अधिष्ठान दिले. पुण्यभूषण पुरस्कार (२००६), ‘द वीक’ मासिकाचा ‘मॅन ऑफ द इयर’ सन्मान (२००७) आणि ‘टाइम्स ऑफ इंडिया सोशल इम्पॅक्ट’ सामाजिक जीवनगौरव पुरस्कार (२०११) हे त्यांच्या कार्याचे सन्मानचिन्ह ठरले. ८ डिसेंबर २०२५ मध्ये पुण्यात त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. आजच्या कंत्राटी, असंघटित आणि गिग-इकॉनॉमीतील श्रमिकांसाठीही बाबा आढाव यांचे विचार तितकेच मार्गदर्शक आहेत. “श्रम माणसाला लहान करत नाही; अन्याय सहन करणारी शांतताच माणसाला लहान करते,” तसेच, “संघर्ष सोडू नका, कारण त्यातूनच माणूस मोठा होतो,” असे ठामपणे सांगणाऱ्या बाबा आढाव यांनी पेटवलेला विचारांचा दिवा पुढील पिढ्यांनी हातात घेऊन चालत राहणे, हीच त्यांना दिली जाणारी खरी, अर्थपूर्ण आणि शाश्वत आदरांजली ठरेल.
©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : १०/१२/२०२५ वेळ : २२:३२
Post a Comment